Мы пачынаем цыкл з чатырох публікацый, прысвечаных узаемаадносінам класіка беларускай літаратуры Уладзіміра Караткевіча і мастацтвазнаўцы Ніны Молевай. Тэкст пабудаваны на падставе параўнання твораў пісьменніка і яго эпісталярнай спадчыны. Некаторыя лісты друкуюцца ўпершыню.

Постаць Ніны Міхайлаўны Молевай, доктара гістарычных навук і кандыдата мастацвазнаўства, аўтара шэрагу навуковых і мастацкіх твораў, добра вядомая ў Беларусі. У 1958-1960 гадах яна выкладала гісторыю мастацтваў на Вышэйшых літаратурных курсах у Маскве, дзе вучыўся Уладзімір Караткевіч. Агульнапрызнана, што Н.Молева стала прататыпам Ірыны Горавай у рамане пісьменніка “Нельга забыць”. Тым не менш і зараз гісторыя іх узаемаадносін з’яўляецца таямніцай, якая патрабуе свайго тлумачэння.

Адзначым, што ні У.Караткевіч, ні Н.Молева ніколі не казалі адкрыта пра свае пачуцці. Больш за тое, ў мінулым годзе Ніна Міхайлаўна сказала ў інтэрв’ю газеце “Комсомольская правда в Белоруссии” (апублікавана 30 ліпеня 2009 года) наступнае:

“– Нина Михайловна, в вас был влюблен Владимир Короткевич…
– Ни сном, ни духом! (…) Когда мне говорят о любви Короткевича ко мне, я всегда это слушаю с определенной неловкостью. Все, что я о нем знаю, это то, что может знать школьный учитель о своем ученике”.

“– Владимир Семенович признавался вам в любви?
– Что вы! Это было просто исключено.
– Но, говорят, именно из-за чувства к вам он не мог долго жениться.
– Конечно, мне, как любой женщине, очень лестно это слышать. Но не было никаких личных отношений”.

Меркаванне Ніны Міхайлаўны псіхалагічна зразумелае, бо ніхто не жадае выносіць на агульнае агляданне ўласныя душэўныя таямніцы даўніх часоў. Між тым узаемаадносіны У.Караткевіча і Н.Молевай наўпрост паўплывалі на творчасць пісьменніка. Без іх тлумачэння немагчымы паўнавартасны разгляд “маскоўскіх старонак” у яго біяграфіі. Прыведзеныя абставіны, а таксама відавочная спрэчнасць працытаваных фрагментаў абумовілі інтарэс да гэтай гісторыі.

Артыкул названы “Рэканструкцыя адносін”, паколькі ў ім аб’яднаны розныя крыніцы. З аднаго боку, гэта 6 лістоў пісьменніка да Н.Молевай, якія былі перададзены апошняй у Цэнтральны маскоўскі архіў – музей асабістых збораў (нядаўна надрукаваны ў зборніку “Уладзімір Караткевіч: вядомы і невядомы”). Перапіска У.Караткевіча са сваім сябрам Юрыям Гальперыным (арыгіналы лістоў захоўваюцца ў Беларускі дзяржаўным архіве-музеі літаратуры і мастацтва – БДАМЛіМ і друкуюцца ўпершыню) і Янкам Брылём (апублікавана ў 1990 годзе ў зборніку “Шляхам гадоў”). З другога боку, непасрэдна творчасць пісьменніка: раман “Леаніды не вернуцца да Зямлі”, вершы і паэмы.

Нават улічваючы той факт, што раман лічыцца аўтабіяграфічным, узнікае пытанне, наколькі яму можна давяраць? Сам Караткевіч наўмысна пісаў у пачатку кнігі: “усе падзеі ў гэтым рамане – выдуманыя. Усякае падабенства з рэальна існуючымі людзьмі з’яўляецца выпадковым”. Зрэшты, такія фразы звычайна пішуцца ў тым выпадку, калі падабенства больш чым відавочнае. Асцярожны Анатоль Верабей пісаў у сваёй кнізе “Абуджаная памяць”, што “і персанажы твора, і мясціны, якія апісваў пісьменнік, пад уздзеяннем ягонай фантазіі набывалі сваё, самастойнае мастацкае жыццё”. Каб разабрацца ў рэальнасці дзеяння рамана, выкладанне падзей у артыкуле пабудавана наступным чынам. Літаратурны фрагмент у рамане па магчымасці суадносіцца з цытатай эпісталярнай спадчыны. Але ў любым выпадку, дадзеная праца з’яўляецца рэканструкцыяй, аўтарскай версіяй узаемаадносін паміж У.Караткевічам і Н.Молевай. Таму перанясемся на паўстагоддзя ў мінулае, у Маскву часоў “адлігі”. На каляндары – вясна 1959 года…

Маскоўскія старонкі “Леанідаў…” пачынаюцца з сітуацыі, калі галоўны герой, Андрэй Грынкевіч (яго прататып — сам Караткевіч) сустракаўся з Марыяй Крат. Апошнім часам у літаратуразнаўчых артыкулах, прысвечаных пісьменніку, адкрыта гаворыцца пра галоўнага прататыпа гераіні. Гэта чачэнская паэтэса Раіса Ахматава.

Раіса Ахматава.
Фота з сайта www.teptar.com

Пра іх узаемаадносіны 9 красавіка 1959 года піша ў лісце Ю.Гальперыну сам Караткевіч: “Ведь ясно же каждому, что у меня с Руан” (так ён называў Р.Ахматаву ў перапісцы – Д.М.; БДАМЛіМ. Ф. 56. Воп. 2. Спр. 14. Л. 20); сцвярджаецца ў публікацыі “Камсамольскай праўды” (“Короткевич встречался с чеченкой-поэтессой”); ёсць празрысты намёк ва ўспамінах самой Молевай пра вышэйшыя літаратурныя курсы (“за первым столом неразлучная пара Владимир Короткевич и красавица чеченка Раиса Ахматова”; “Общая симпатия была на стороне Раи Ахматовой: народ, депортированный в Сибирь не за преступления — за простую этническую принадлежность. Всегда исполненный горечи взгляд и отчаянная привязанность к сыну, который звал В. Короткевича отцом и дожидался окончания занятий его и матери в садике Литературного института. В памяти осталось даже имя затравленного обстоятельствами малыша: Марат”).

У “Леанідах…” таксама згадваецца сын галоўнай гераіні: “Вось сын у яе цудоўны. Як прыязджае – цэлымі днямі з ім дурэў бы… Зіркаты такі, вясёлы. I мяне вельмі любіць. Каб можна было, – узяў бы аднаго сына, без яе”.

“Што звяло? – разважае ў рамане галоўны герой. – Шкадаванне да яе, чыё жыццё склалася так няўдала, любоў да яе сына, цудоўнага маленькага чалавечка… Ну, яшчэ абыякавасць да таго, з кім ідзеш. Таму што з усімі аднолькава… I яшчэ боязь пустэчы поруч з сабой”.

У “Леанідах…” адносіны паміж Андрэем і Марыяй ускладняюцца з-за беспадстаўнай рэўнасці дзяўчыны. “Дрэнна толькі, што апошнім часам яна яго бязглузда, па-дурному, раўнуе. Дарэмна. Не паграшыў пакуль што ні ўчынкам, ні позіркам. Жанчыны, наогул, бываюць дурнымі ў рэўнасці: не ведаюць, што калі мужчыну ўвесь час беспадстаўна раўнаваць, то ён нарэшце можа сапраўды пусціцца ва ўсе цяжкія грахі – “калі ўжо раўнуюць, дык няхай хоць недарэмна”. Вось і гэта: пачала з жартоўнай рэўнасці, потым уцягнулася, і зараз ёй сапраўды здаецца, што кожная сустрэчная жанчына толькі і думае, каб зрабіць замах на мяне”. Між тым усё сапраўды пачалося з жарту.

7 мая 1959 года У. Караткевіч пісаў Ю.Гальперыну пра гэты эпізод: “Чего не люблю в людях – навязчивости. Сие качество и возбудило подозрения Р. (я ее навязчивость не замечал и, будь я один, был бы даже рад). Но хватит. Твое замечание о том, что “недоверие, не появись оно сегодня, а появилось бы завтра по какому-либо другому поводу”, глубоко справедливо. Я знаю, что это так и сделал свои выводы (падкрэслена У. Караткевічам – Д.М.).

Началось все с того, что Р. и ее соседка, сидя в компании И. (Інны – маскоўскай знаёмай У.Караткевіча – Д.М.) и еще одного сволочеватого парня, пару раз весьма прозрачно намекнули на недопустимость такого поведения. Кажется, И. не поняла, а я потом этим сестрам-разбойницам дал хорошую головомойку, – лучшей они за всю жизнь не получали. Вежливость с моей стороны была истолкована ими как нечто большее, – и вот началось.

Милый друг, я страшно люблю свободу, даже от будущей жены буду требовать ее в достаточной степени (не злоупотребляя ею, конечно), но если меня будут глупо ревновать, сковывать, стремиться создать вокруг меня зону пустыни – развод” (Ф. 56. Воп. 2. Спр. 14. Л. 23, 23 адв.).

Неўзабаве сітуацыя ўскладнілася новай падставай для падазрэнняў. Караткевіч наведаў лекцыю Ніны Молевай, якая з’яўлялася прататыпам выкладчыцы Ірыны Горавай. “У тваіх гадах, – кажа Грынкевічу яго сябра латыш Яніс Вайвадс, – можа, на год ці два старэйшая. А выглядае такім дзяўчом”. І сапраўды, Ніна Міхайлаўна нарадзілася ў 1928 годзе, за два гады да Караткевіча. Якой запомнілі Ірыну Гораву чытачы “Леанідаў…”? “Невялічкага росту, яна была вельмі худзенькая, але так падабраная, што нагадвала яму балерыну. Можа, гэтаму ўражанню дапамагала і клятчастая спадніца званочкам, і шэрая кофтачка з нейкага там нейлону. Вельмі худзенькая, як дзіцятка. (…). Звычайны твар. Мяккія шэрыя вочы пад зламанымі бровамі, густыя вейкі. Валасы попельна-залацістыя, сабраныя на патыліцы ў вялізны вузел. I растрапаныя злёгку, аніяк не хочуць ляжаць у прычосцы. Такая растрэпка! Велікаваты, усмешлівы рот. (…). Зубы не вельмі добрыя, але ўсмешка ўсё адно такая, што аж святлей стала. Вельмі прыгожыя ногі, вельмі прыгожыя рухі. I ўсё гарманічна – хоць малюй”.

Ніна Молева.
Фота з сайта www.echo.msk.ru

Неўзабаве пасля першай лекцыі Грынкевіч (як і Караткевіч) наведаў бацькоўскі дом, а хутка пасля вяртання ў Маскву слухачоў літаратурных курсаў чакала вандроўка ва уладзімірскую зямлю, якая адбылася ў маі 1959 года. Там Горава (як Молева) прапанавала ім лекцыі пад адкрытым небам.

У яе інтэрв’ю гэты эпізод выглядае досыць празаічна: “он (Караткевіч – Д.М.), как и многие его сокурсники, ко мне пришел еще не сформировавшимся человеком. Я видела, что многое из того, что я говорила, буквально переворачивало что-то в его душе. Он становился другим.

Вот пример. Я привезла учеников к Церкви Покрова на Нерли, вокруг была ужасная грязь, нужно было долго идти пешком. Короткевич и другие сказали: “Не пойдем! Ноги испачкаем”. Я говорю: “Нет, пойдете, как миленькие!” Они пошли. Я читала им тексты, стоя возле храма XII века. Владимир слушал не моргая. Потом написал свое “Дзіва на Нерлі”.

А вось як апісаў гэты эпізод пісьменнік у лісце Юрыю Гальперыну: “Теперь о Владимире. Я пережил там сильнейшее (падкрэслена У.Караткевічам – Д.М.), (говорю не преувеличивая) потрясение в моей жизни. Не мне тебе рассказывать, что такое Успенский и Дмитриевский соборы, но, пожалуй, скажу пару слов о Покрове-на-Нерли. Я не верил, что человек может плакать глядя на здание и потому ставил архитектуру чуть ниже всех искусств. Так вот, я ревел, брат. Позорно ревел, и не стыдился, и не стыжусь. Боже мой, это чудо, это Китеж, это всех людей душа, лучших людей, (…). Нежная-нежная, чистая-пречистая. Как свечечка стройная. (…). Понимаешь, это надо видеть. Луга безграничные, сине-зеленые, золотые, майские. И она, бедная красавица моя, стоит, как Аленушка, почти окруженная водой. И ничего нет, белые стены да алтарный камень, да свет невесть откуда падает. И львы-рельефы улыбаются с квадратных коллон. И такая тишина, такой мир. Понимаешь, тогда не принято было преклонять в церкви колен, просто стояли и молча молились. И я также. Чуть не полетел под купол в столбе света.

Понимаешь, Юрка, это не экзальтированная слюнявость, но когда я подохну – мне будет легче сделать этот последний шаг, потому что и дыхание Всеволода Большое Гнездо, и дыхание тысяч, и мое маленькое среди них останется там, в этих стенах. Хорошо, брат! Как вспомню о ней – сердце дрожит от радости” (Ф. 56. Воп. 2. Спр. 14. Л. 30, 31).

Наведванне царквы на Нерлі не проста паўплывала на жыццё творцы. Не толькі прывяло да з’яўлення знакамітага верша “Дзіва на Нерлі” (датаваны 26 мая 1959 года). Яно перавярнула яго асабістае жыццё. Заўважым, што яшчэ дагэтуль Караткевіч развітаўся з Р.Ахматавай.
Ірына Горава, разважаў у рамане Андрэй Грынкевіч, “зусім не падабалася яму як жанчына. Але аднойчы ён на хвіліну даў сабе волю і спытаў, а што б ён, Андрэй, адчуў, каб яна знікла. I шчыра адказаў сам сабе, што гэта было б дрэнна. Непрыкметна ён проста прызвычаіўся, што кожны тыдзень будзе бачыць яе, чуць яе голас, сачыць за ходам яе думкі, смяяцца з яе жартаў.

Ён разумеў, што яе лекцыі не проста лекцыі, што гэта яшчэ і нейкі новы, пакуль мала зразумелы для яго, погляд на жыццё, на яго колеры і гукі, на чалавечыя пачуцці, на мастака і мастацтва”.

Па сутнасці выкладчыца адкрывала для Караткевіча раней невядомы, чароўны свет мастацтва, далучала яго да сваёй глыбіні інтэрпрэтацыі твораў, а праз уласны прыклад — да тысячагадовага вопыту і пошукаў чалавецтва. На двары буяла вясна, у душы і перад вачыма была яна. Уладзімір не мог не закахацца.

Працяг будзе

Рэканструкцыя адносін. Уладзімір Караткевіч і Ніна Молева// Літаратура і мастацтва. 20011. 11 лютага. № 6. С. 12